tefsir, nahiv ve kıraat âlimi.

ebü'l-kâsım tâcülkurra burhânüddîn mahmûd b. hamza b. nasr el-kirmânî kirman'da doğdu ve öğrenimini burada yaptı. hocaları ebû sehl muhammed b. abdurrahman en-nîsâbûrî ile şeyhülislâm kâdî cemâleddin ebü'l-meâlî'dir (lübâbü't-tefâsîr, i, vr. lb, 60ab). yâküt onun kirman dışına çıkmadığını söylemiş (mucemü'l-üdebâ xix, 125) ve bu tesbit daha sonraki kaynaklarda aynen tekrarlanmışsa da ilmî derinliği eserlerinde açıkça görülen ve "tâcülkurra" olarak nitelendirilen bir âlimin o günkü kirman'ın mütevazı ilim ortamında yetişemeyeceği düşünülerek fâris, horasan, irak gibi ülkelere seyahatler yapmış olacağına işaret edilmiştir (el-burhân fî tevcihi müteşâbihi'l-kur'ân nşr. ahmed izzeddin|, neşredenin girişi, s. 30).

kirmânî, ilmî incelemeleri ve telif çalışmaları yanında kıraat okutarak öğrenci yetiştirmiş, kıraat âlimi nasr b. ali b. ebû meryem onun talebesi olmuştur. bâtınî fikirlerle de mücadele eden kirmânî, bâtıniyye mezhebini benimsediği, günlerini işretle geçirdiği, din büyükleriyle ilim adamlarını öldürttüğü için halkın nefretini kazanan kirman meliki irânşâh'ın tahttan indirilip öldürülmesine fetva verenlerin öncülerindendir. itikadda mâturîdî mezhebinin görüşlerini benimseyen kirmânî, keşfü'z-zunûn'da (i, 241) şafiî olarak nitelendirilmişse de tefsirinde dayandığı ve benimsediği görüşlere bakıldığında fıkıhta hanefî olduğu anlaşılmaktadır (keskin, s. 30-31).

eserleri.

1. lübâbü't-tefâsîr. rivayet ve dirayet tefsiri olan eserde dil açısından yapılan açıklamalarla kıraat konulan üzerinde de durulmuş. ebü'l-hasan ali b. isâ er-rummânî ile ebû müslim muhammed b. bahr el-isfahânî önde gelen kaynaklan arasında yer almıştır. kitapta sahîh-i buhârî ve şahîh-i müslim dışında hadis kaynağı kullanılmamış, kur'an'daki bazı lafız ve âyetlerin tekrarlanmasındaki hikmetler anlatılmış, bu arada az da olsa isrâilî haberler zikredilmiştir (yazma nüshaları için bk. süleymaniye ktp., fâtih, nr. 417-418, serez, nr. 246, mesih paşa, nr. 8; beyazıt devlet ktp., veliyyüddin efendi, nr. 249; hacı selim ağa ktp., nurbânû sultan, nr. 28-29; kitâbhâne-i umûmî haz-ret-i âyetullâhi'l-uzmâ necefî mar'aşî, nr. 1332; british museum, nr. 100; el-metha-fü'l-asyevî ktp., saint petersburg, nr. af. 3319, 910). hasan keskin eser üzerinde bir doktora çalışması yapmıştır (bk. bibi.).

2. garâ'ibü't-tefsîr ve acâibü't-teyvîl ('acâ'ibü'l-kur-ân, 'acâ'ibü't-te'vîl, acâ'ibü't-tefsîr ve ğarâ'ibü't-te'vîl, el-'acâ'ib ve'l-ğarâ'ib). âyetlerin tefsiriyle ilgili olarak aklın hoş görmediği, nakledilmesi doğru olmayan bâtıl görüşlerden sakındırmak maksadıyla telif edilmiş, bütün âyetler değil gerekli görülenler açıklanmıştır. bilgi vermek amacıyla da olsa nakledilen bazı asılsız rivayetlerden dolayı müellifin tenkit edilmesine sebep olan eserin (süyûtî, el-itkân, iv, 202; keşfü'z-zunûn, 1,432) bazı nüshaları topkapı sarayı müzesi (iii. ahmed, nr. 106 [i-ii|; medine, nr. 135), nuruosmaniye (nr. 583) ve süleymaniye (yenicami, nr. 60; damad ibrahim paşa, nr. 152) kütüphanelerinde bulunmaktadır.

3. el-burhân fî tevcihi müteşâbihi'l-kur'ân (burhânü'l-kur'ân, el-burhân fî me'ânî müteşâbihi'l-kur'ân, burhânü 'l-kur’ân fimâ fihî mine'l-hücce-ü ve'l-burhân, el-burhân fî müteşâbihi'l-kufân). tekrar edilen âyetler konusunun ele alındığı eserde tekrarın sebep ve hikmetleri üzerinde durulmuştur. kitap abdülkâdir ahmed atâ tarafından tahkik edilerek önce esrârü't-tekrâr fi'l-kur'ân adıyla (kahire 1978), daha sonra el-burhân fî tevcihi müteşâbihi'l-kur'ân şeklinde orijinal ismiyle (beyrut 1986) neşredilmiş, eseri ayrıca ahmed izzeddin abdullah halefullah tahkik ederek yayımlamıştır (mansûre 1411/1991). nasır b. süleyman el-ömer eser üzerinde yüksek lisans çalışması yapmıştır (1980, câmiatü'l-imâm muhammed b. suûd, usûlü'd-dîn).

4. el-hidâye fî şerhi gayeti ibn mihrân. ebû bekir ahmed b. hüseyin b. mihrân en-nîsâbûrî'nin el-gâye fi'l-kırâ'â-ti'l asr adlı eserinin şerhi olup bir nüshası tahran'da ali asgar-ı hikmet kütüp-hanesi'ndedir (sezgin, i, 46-47).

kirmânî'nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: hattu'l-mesâhif, lübâbü't-te’vîl, el-müsteşhed bi'l-âyât, et-teysîr fi't-tefsîr, el-îcâzti'n-nahv (ebû ali hasan b. ahmed el-fârisî'nin el-îzâh fi'n-nahv adlı eserinin muhtasarı), el-ifâde fi'n-nahv, en-nizâmiyyü fi'n-nahv (ebü'l-feth osman b. cinnî'nin el-lümca fi'n-nahv adlı eserinin muhtasarı), şerhu'l-lüm'a (ebü'l feth osman b. cinnî’nin el-lüm'a fi'n-nahv adlı eserinin şerhi).

(t.d.v.islam ans. 26/66)